|
|
Acua, Ana. Relacins entre distintos xneros de
literatura popular: o motivo da cepa torta. Culturas Populares. Revista
Electrnica 1 (enero-abril
2006). http://www.culturaspopulares.org/textos%20I-1/articulos/Acuna.htm ISSN: 1886-5623 |
Relacins entre
distintos xneros de literatura popular:
o motivo da cepa
torta[1]
Ana Acua
Universidade de Vigo
Resumo
Neste artigo pretendemos sinalar as relacins entre distintos xneros
de literatura popular, concretamente entre o conto, a cantiga, o refrn e o dito.
A lia condutora que nos permitir establecer esta relacin ser o motivo da
cepa torta.
Resumen
En este artculo pretendemos sealar las relaciones entre distintos
gneros de literatura popular, concretamente entre el cuento, la cancin, el
refrn y el dicho. La lnea conductora que nos permitir establecer esta
relacin ser el motivo de la cepa torcida.
Abstract
In this paper we deal with the relationships between various genres of Galician popular literature, namely the folktale, song, proverb and saying. The motif of twisted (vineyard) stock is the guideline that will allow us to establish such relationship.
INTRODUCIN
L. Carr
Alvarellos chamou a atencin para a existencia dunha
variedade de contos populares
(...) dos que a sua caracterstica a brevidade, podndose dicir de eles que
viran redor dun dito, dicaz, s veces, ou chusqueiro, outras, cando non que
levan en s unha sentenza filosfica; teen amais cuase que sempre estes contos
un certo saibo epigramtico, non sendo raro e emprego de aqueles ditos na
conversa cotin, sempre que ven ao caso, e eles son como un estraito do contido
dos devanditos contos, a correr de voca en voca.[2]
Parcenos que
as palabras de Carr se poderan aplicar unidade fraseolxica a cepa torta,
pois ns atopmola viva dentro dun conto.
1. O CONTO
Posumos unha
nica versin recollida na localidade de Marn (provincia de Pontevedra). Vela
o conto[3]:
Era un xornaleiro que tia un
criado. Bueno, mandouno cavare, sera na via. En cando cheghaba a noite:
-A onde cheghache, Pedro?
-A sepa torta, mi amo.
Cheghaba outro da, mandouno outra ves
traballare. Cheghou de volta:
-A onde cheghache, Pedro?
-A sepa torta, mi amo.
Das veses. s tres volveulle disire. Foi pa traballare,
traballo outra ves. Cheghou de volta:
-A onde cheghache, Pedro?
-A sepa torta, mi amo.
-Pero Pedro, sempre sepa torta?
-Mire mi amo: pan barolento, sardia do
balln, O traballa, Pedro non.
Pan barolento, sardia do balln e vio de
vinaghre, O traballa, Pedro non.
1.2.
Clasificacin
O conto que
acabamos de reproducir segue o modelo 1560 de Aarne/Thompson[4]:
traballo finxido por salario finxido ou mal traballo por mal pago.
En la mesa dice el campesino: -Vamos a fingir que
estamos comiendo.
En el trabajo el sirviente:
-Vamos a fingir que estamos trabajando.
Se ben existen contos deste
tipo 1560 na literatura galega[5],
o motivo da cepa torta non o atopamos recollido en ningunha recompilacin.
Existen, si, contos semellantes con xastres ou criados como protagonistas, pero
ningn responde desta forma diante dun amo amarrado[6].
Para que se
compare co criado do noso conto e se repare na sa especificidade, achegaremos
algns relatos semellantes xa publicados e que reproducen o modelo AT 1560.
Nunha das
antoloxas mis relevantes da literatura popular galega, Contos populares da
provincia de Lugo[7], aparece un
conto no que un cavador se nega a traballar a causa da pouca mantenza que
recibe:
PAPAS MOLES
Dronlle de almorzar a un cavador namais que papas mui raras. Cando chegu pr cavada, pousu o eixado, e dixo:
-Papas moles e sin pan, deste
corpo termarn? Non, don Xuan. Pois logo, corpo ao chan.
I, en vez de cavar, botuse a
dormir toda a ma.
No mesmo libro
inclese A toxeira, relato popular que exemplifica a situacin inversa: o
amo, perante a lacazanera do criado, quen paga coa mesma moeda[8].
As di a versin recollida polos alumnos do Real Seminario Santa Catalina de
Mondoedo[9]:
A TOXEIRA
Unha vez mandaron a un criado
apaar s toxos e pasouse toda a ma dando voltas redor dunha toxeira sen
saber por onde empezala, de modo que, cando medioda, chegou o amo para ir
xantar, anda non cortara un toxo. Botoulle o amo unha boa reprimenda, pero o
criado disculpouse dicndolle que non parara en toda a ma, pero que non
soubera por onde empeza-la toxeira.
Fronse para a casa e puxronse
a xantar. O amo agarrando un pan enteiro pxose a darlle voltas e mis voltas.
Extraouse o criado ver amo dndolle pan tantas voltas e preguntoulle por
que lle daba tantas voltas pan.
-Pois -respondeu o amo- porque
non sei por nde empezalo.
-Ande, seor, ande! -dixo o
criado- Empceo por calquera lado!
-Por calquera lado tamn se
poda empeza-la toxeira!
E pousando o pan na mesa,
deixouno sen encetar.
Tamn os
xastres sofren o egosmo dos seus clientes. Antano os xastres coman nas casas
nas que traballaban, pero non sempre a comida recibida era consonte o seu
traballo.
L. Carr
recolle entre os seus Contos populares de Galiza, O xastre e
as papas. Neste caso o xastre traballar segundo a calidade da comida[10]:
O XASTRE E AS PAPAS
O xastre tia unha fame que
alampaba, a vella da casa que era unha miserenta, dballe unha cunquia de
papas tan rarias que levaban mais auga que faria; o xastre nin saba primeiro
como facer, mas, logo argallou unha maraa, e cando comenzou de novo o seu
traballo, pxose a coser moi de lixeiro con pontadas longas e prendendo pouco,
a vella reparou en como faca, e dislle:
-E logo, hom, cmo que coses
tan de lixeiro; as non vai ben e como o mandado.
-Siora, -dixo daquela o xastre,- eu csolle sempre asegn como, e como as sas papas cocen lixeiras que mesmamente parescen o repinico de unha muieira, lixeiro coso eu, mas, tamn seille coser mais amodo, como se lle estila na mia terra onde as papas non cocen tan apresa, e son mestas, como broa, con b leite de por riba.
-E daquela cmo lles fan, hom,
pra que czan amodo?
-Btanlle boas presas de faria.
A vella de tal or fixo unha
papas ben mestas, botoulles leite, e o xastre comeu a fartar, estonces coseu
ben de modo como o mandado.
Nos contos de
xastres publicados pola revista Ns[11] un xastre
traballa segundo a cantidade da mantenza, neste caso ovos[12].
Conto recollido, ademais, polo Seminario de Estudos Galegos[13]
e polos alumnos do Real Seminario de Santa Catalina de Mondoedo co
ttulo O xastre e os ovos[14]:
Unha vez era un xastre deses que
an coser polas casas. Cando chegou a hora de xantar, o primeiro da, a ama[15]
da casa dxolle fillo:
-Lvalle este ovo xastre e despois agarda a ver que di.
O neno fixo o que lle mandou a sa nai e, unha vez que lle deu a comida xastre, agachouse trala porta. O xastre unha vez que comeu empezou a coser moi amodio e a dicir:
-Un ovo un ovo, cose agulla e
vaite a modo.
O neno baixou xunto da nai e contoulle todo. da seguinte a muller mandoulle dous ovos e dxolle que escoitase o que dica o xastre. Unha vez que comeu empezou a coser de novo, pero apurando, mesmo tempo que dica:
-Dous ovos, dous ovos son, corre
agulla e dlle son.
O neno baixou as escaleiras de
tres en tres e contoulle todo sa nai. da seguinte mandoulle tres ovos. O xastre, unha vez que os
papou, pxose a coser apurando coma unha mquina e dicindo:
-Tres ovos, tres ovos son, corre
agulla coma mil demonios.
O rapaz voltou axia contarlle
nai o que dixera o xastre. Esta dxolle:
-Quere dicir que queda
satisfeito.
Cmpre indicar que o conto anterior xa pertencera ao tipo AT 1567[16] a boa comida cambia a cancin e do que atopamos mostras na literatura portuguesa. Transcribimos tres narracins procedentes de J. Leite de Vasconcellos , A. Coelho e D. Ribeiro. Di o primeiro[17] (represe na cantiga rimada tan prxima recollida por ns):
Uma faccia: Havia um preto a quem o senhor dava po com bolor, vinho azedo e sardinha salgada. Mandava-o trabalhar para uma vinha onde havia um pessegueiro, a cuja sombra o preto se deitava, dizendo:
Po bolorento,
Vinho vinagrento,
Sardinha salgada...
Trabalha tu, enxada!
O dono perguntava-lhe o que que tinha feito, e ele respondia:
Ao p do pessegueiro chegar
E da no passar.
O patro, tendo ouvido esta resposta vrias vezes, foi verificar o que ele fazia e ouviu a quadra referida. Mandou, ento, que o alimentassem convenientemente, e o preto, ao chegar ao servio, comeou a trabalhar, dizendo:
Bom comer
E bom beber
Bom servio fazer.
Os portugueses A. Coelho e D. Ribeiro[18] compilan contos pertencentes ao tipo 1567 pero que manteen a resposta a cepa torta. As o recollido no libro de A. Coelho:
Quem no trabuca no manduca; quem no manduca no trabuca[19]
Um ricao tinha um criado preto, a quem tratava muito mal, dando-lhe a comer po de rolao, e a beber vinho vinagro. noite, quando vinha para casa, perguntava-lhe o amo:
-Aonde vais, preto?
-Ao p da cepa torta, meu amo.
Nos dias seguintes sempre a mesma resposta; at que o amo foi espreitar o preto, e ouviu-lhe dizer:
-O meu amo d-me s po de rolo e vinho vinagro, deita-te para a, enxado.
E deitava-se a dormir ao p do enxado.
noite perguntou-lhe o amo:
-Onde vais, preto?
-Ao p da cepa torta, meu amo.
O amo calou-se muito calado e no dia seguinte deu boa comida ao preto; e foi espreitar o que ele fazia. O preto comeou a trabalhar e disse:
-O meu amo j d bom vinho e bom po; trabalha, enxado.
E trabalhou tanto, tanto, que o amo estava encantado com ele; e continuou a dar-lhe bom vinho e bom po.
E o publicado no libro de D. Ribeiro titulado At Cepa Torta[20] :
Pegou na enxada, o preto; e, em obedincia a ordens recebidas, foi cavar para o choiso.
noite pregunta-lhe [sic] o amo:
-Ento, preto, aonde chegaste?
- cepa torta, m sior.
Aquela pregunta, repetida nos dias seguintes, provocava sempre a mesma resposta.
Admirado do que o seu criado no passasse nunca da cepa torta, o amo um dia encaminha-se ao choiso, mete-se a num esconderijo e pe-se espreita. Dispunha-se o preto a mandar ao bucho, nessa ocasio, a proviso que levara. Desatando, pois, o farnel, passa revista ao contedo.
-Cabaa de gua,
Po de cevada...
Cava, enxada!
E agarrando nesta, zs! a vai ela aos tombos pelo choiso alm.
noite, em casa, a inquirio do estilo.
-Ento, preto, aonde chegaste?
- cepa torta, m sior.
O amo calou-se, -l daria porm as suas ordens; e no dia imediato, costumada hora da refeio, ei-lo miradoiro da vspera.
-Po de trigo,
Cabaa de vinho...
Cava, negrinho!
Da a uns dias, o choiso estava todo esmeradamente agricultado.
1.2. Palabras eixe do conto AT 1560 recollido en Marn:
Como acontece
co conto tradicional casteln[21]
e co portugus[22] a
frase proverbial va a funcionar como contrasea que asegura la constante presencia del cuento en la conversacin cotidiana. (...) Son chascarrillos conocidos de todos que entraron naturalmente en las conversaciones cotidianas de los espaoles de los siglos XVI y XVII.
As, a
contestacin do criado, a cepa
torta, deu lugar a outras formas de literatura popular. Esta resposta
lvanos terreo do metafrico, do refrn, como veremos no seguinte apartado,
por iso imos rastrexa-las pegadas destas palabras por outros xneros de
literatura popular.
Pero tamn a paremia final
rimada viste o conto de tesouros da fala antigos (moitas das palabras son hoxe
pouco usadas) e atpase noutras formas de literatura:
-pan
barolento (ou pan balorento, aquel cheo de mofo e en mal estado) aparece na
cantiga[23]:
Heiche de dar vio tinto / sopas
de pan valorento
moza que falas comigo / mira que
prdelo tempo.
-sardia do
balln para os nosos informantes era unha sardia laada que se pua amarela
coma os arenques. Pero, ademais, a cor amarela via acompaada de mal sabor se
atendemos aos refrns recollidos por Llpiz[24]:
Sardia que colle balln, por
moito que a laven, non volve ao seu sabor
Sardia c balln inda que a
laven non perde o mal sabor
-O traballa,
Pedro non: o tal O un ningun e as aparece no refrn O reina, pero non
goberna[25].
2.
O MOTIVO A CEPA TORTA NA LITERATURA POPULAR
O motivo a
cepa torta atpase no conto do criado/amo, pero tamn podemos atopalo en
ditos, refrns e cantigas.
V. Mokienko
describe, a propsito da fraseoloxa eslava:
a existencia de dous procesos
contrarios: a comprensin da fbula en proverbios, do proverbio en locucin e
da locucin en palabra (fenmeno que el denomina implicitacin) e o proceso
inverso da dilatacin da palabra en locucin, da locucin en proverbio e deste
en fbula (que denomina explicitacin)[26].
dicir, se unha fbula se
condensa e comprime (implicitacin) nace a unidade fraseolxica, pero se a
unidade fraseolxica se desenvolve (explicitacin), a palabra chega a ser
fraseoloxismo, pode chegar a frase e mesmo pode disolverse no contexto
perdndose a sa motivacin. De feito, parte dos problemas de motivacin na
fraseoloxa proceden das elisins sucesivas das que xa nos moi difcil
recuperar os elos perdidos.
Daquela,
segundo a conversin do contexto maior menor (ou da fbula en proverbios como
diran os estudosos eslavos) temos que: 1) a primeira parte da fbula queda
inalterada, a restante retense no pensamento e 2) todo o contido da fbula
convrtese en proverbio. Isto ltimo puido ocorrer co motivo da cepa torta,
dicir, que o dito a cepa torta asumise o significado de todo o conto.
2.1. O dito da
cepa torta.
Xa sinalamos
que o conto AT 1560 coa resposta a cepa torta tia unha reducidsima
extensin entre os habitantes do concello de Marn (s llo puidemos escoitar a
unha persoa). Pois igual de minscula extensin nese concello ten o dito
cheghar sepa torta. Explicbannos que cando, durante un traballo, algun
preguntaba ata onde imos? respondan coma o criado do noso conto Ғmoslle
dando ata a cheghar sepa torta, dicir, ata deixar, plantar, abandonar o
traballo. Resposta que como non dicir nada.
Segundo consta
no arquivo de fraseoloxa existente no Centro de Investigacins Ramn Pieiro[27],
na provincia de Pontevedra recolleuse o dito non sar da cepa torta ou non
pasar da cepa torta co significado de non progresar, estar estancado[28].
Tamn existe en
portugus, con total implantacin na conversa coti e a nos dicionarios de
expresins e frases feitas. As cepa torta sera unha situao continuada,
sem progressos[29] e no
passar / sair da cepa torta (pop.) como no conseguir livrar-se de uma
situao precria, difcil; no progredir[30].
Dado que o dito e o conto co
motivo da cepa torta foron recollidos a distintos informantes do concello de
Marn, non podemos asegura-la filiacin, pero deducimos do seu significado que
se porteen e que entre eles puido haber un proceso de implicitacin.
Quizais o feito
de atoparse o dito e o conto na provincia galega mis prxima a Portugal nos
poida suxerir un mesmo lugar emisor ou unha tradicin semellante. Porn, non
atopamos a cepa torta como resposta en ningn conto popular luso do tipo
1560, anda que se recollan relatos semellantes sobre criados[31].
2.2. O refrn
da cepa torta
O motivo da
cepa torta atpase tamn no refraneiro galego. O seu significado curioso
(simblico e literal, pensamos) e atpase nunha cadea semellante doutros
refrns que nomean tipos de vio, por exemplo de cepas vellas[32].
No caso do vio da cepa torta, este ten efectos estraos. Vexmolo e represe
na proximidade entre estes refrns e as cantigas que se achegarn no apartado
seguinte:
Vio da cepa torta, inda ben non
te bebo, non vexo a porta.[33]
O vio fillo da cepa torta / a
unhos ditaos
i a outros non lles deixa atopar
a porta.[34]
Anda que estes exemplos non parecen ter o mesmo sentido c dito a cepa torta, hai casos de contos que puideron dar lugar a un refrn. Trtase daqueles relatos cuxos protagonistas son os xastres ou a raposa (lmbrense as narracins reproducidas na primeira parte do noso estudo).
Referentes a xastres:
Na casa do rico que fai mal
vida, puntada longa i acabar axia. Na casa do probe que d do que ten, puntada curta y
asentar ben.[35]
Na casa do rico que fai mala
vida, puntada longa e acabar axia; nan casa do probe que d do que tn, puntada corta e apretala ben.[36]
Papas a un home de oficio? /di
o xastre: / pape o demo a quen as fixo.[37]
Papas sin leite!... deixa que
me deite.[38]
Referentes
raposa:
Pitos sern pero leme a can.[39]
Mias zancas, / neste mundo /
todas son trampas.[40]
Andade, chancas, que neste mundo
todo trampas.[41]
Estes refrns
xuntos aparecen nun dos contos do Valadouro[42]
O raposo achegouse dona das
galias, e reparando na que estaba mis mantida, dxolle:
-Hoxe lvoche esta.
-Ai, home, esta non ma leves,
que lle teo moito aquel -dixo a muller-; volve a ma, que che hei deixar
outras ben mellores.
E ao outro da volveu o raposo e
viu que a muller lle deixara un cesto emborcado. As que se puxo a dar voltas
arredor do cesto, uliscando como fan os da sa raza, antes de atreverse coa
comida.
-leme a can, galias sern
-rosmaba.
Mais con todo puido a fame que levaba, e levantou o cesto.
E saronlle dous cans, que todo
era ladrar e babexar.
E mentres corra diante deles, o
raposo a dicindo:
-Arriba pernas, / arriba
zancas,
que neste mundo / todas son
trampas!
2.3. A cantiga
da cepa torta
D. Blanco[43] indicaba como:
No remate dun bo nmero de contos populares en galego atpase un refrn que alude ao que se vn de narrar ou resume o seu significado. Non menos frecuente a insercin destas frmulas sentenciosas como parte da letra dunha cantiga e, as, rexstrase nos cancioneiros populares de Galicia en moitas ocasins.
Vela algunhas
cantigas relacionadas coa cepa torta:
o vio cousa santa / que se da n-a cepa trta,
a uns priv-os do sentido / y outros focian n-a porta.[44]
O vio, cousa santa / que
naceu n-a cepa trta;
unhos prvallo sentido, /
outros non crtan co-a porta.[45]
O que d a cepa torta, / o que
d a cepa torta;
a uns faille doer a cabeza / e a
outros dar a volta.[46]
Este vio cristalino, / Que
naceu n-a cepa torta,
O dia que non-o bebo, / Non podo
atinal-a porta.[47]
O vio cousa santa / que se d
en cepa torta,
que uns rompen a cabeza / e
outros non certan coa porta.[48]
Como ocorra co
refrn da cepa torta, a cantiga con este motivo parcenos moi significativa,
pois relacinase o vio da cepa torta cos peores efectos dese lquido (cadas,
mareos, enaxenacin, dor de cabeza...). Coincide, unha vez mis coa literatura
de tradicin oral portuguesa:
O vinho cousa santa, / criado na cepa
torta:
a uns faz quebrar a cabea / a
outros errar a porta.[49]
Os bens e
males do vio[50] aprcianse
mellor neste amplo recitado do vio[51]:
Este vio cristalino, / nacido
entre verdes matas,
aos homes mis valentes, / ti
falos andar a gatas,
tu rndesme, tu mtasme, tu
dsme pracer,
vale mis un bico teu, / que un
dunha muller. (Bbese un trago bon)
Donde vost? / de majar, /
do meu propio lugar
E a sa nai como se chama? /
Mara, / tamn a mia,
E o seu irmao? / Miguel, / como
eu tamn.
E porque non nos conocemo? /
porque non bebemos,
posi bebemos para que nos
conozamos. (Volve beberse outro trago)
Tu eres o vio da cepa torta, /
tu me sanas e tu me curas,
tu me fas facer figuras, / tu me
fas falar ingls / castellano e portugus
Hola ti, quita pesares, / alivio
dos meus congoxas,
criado entre as follas, /
esmagado neses lagares
Tu que naces nas verdes matas, /
que aos homes mas valentes
fas andar de gatas. / Ao que non
lle guste o vio,
ainda dudo que sea bon vecio, /
i o que detrs de min beba, / nada lle queda.
Se ben o nexo conto-cantiga sobre o motivo a cepa torta est esvaecido, cmpre indicar que hai outras mostras nas que a relacin conto-cantiga mis evidente. As volve acontecer nas cantigas de xastres seguintes[52]:
Cando van a algunha casa / se non lle fan boa vida,
botan puntada de cego / para
acabar de seguida.[53]
Ovos ou magras, xastrio, / qu
merenda quer millor?
-Pois logo, mia seora, /
tortelia de xamn.[54]
A. Cotarelo
Valledor[55] recolle
unha cantiga que comenta como versificacin dun conto de xastres ben coecido:
-Magras ou ovos, xastrio / que
merenda quer mellor?
-Deme
logo, mia dona, / tortillia de xamn.
Anda cabera
sinalar mis exemplos sobre as relacins entre distintos xneros de literatura
popular, como o caso dos ensalmos e esconxuros[56].
Reproducimos, para recapitular, outro motivo que se atopa nun conto, nun refrn
e nunha cantiga. Refermonos motivo da preguiza (motivo que tamn aparece nos
contos portugueses[57]
e entre os refrns e proverbios de G. Correas[58]):
Refrn:
Perguiza queres o caldo? -Quero
-Vai pol-a cunca -Ay! Non o
quero.[59]
Cantiga:
-Perguicia, queres pan? /
-Quero, quero, se mo dan.
-Pois vai buscalo coitelo. /
-Asi, non seor, nono quero.[60]
Conto:
Ela era unha picaria sempre avacoada, que se
non mova por cousa; sua nai sempre a berrar con ela, e, ela vaiche boa...
Unha noite, dormexaba no escano
acarn da lareira, e a nai pr espilir decalle:
-Abre os ollios, Preguiza!,
-remusgando ela sen lle facer caso:
-Mia nai, non podo!
-Abre os ollios, Preguiza!
-Mia nai, non poodo!
Mas, como a vella tia moita
sabencia, engadiu:
-Toma unha cunca de grelos, -e
daquela a rapacia acordou atallando:
-A velos?
E disque que a nai a tal ver,
sacoulle unha cunca de caldo, e pondolla nas ms demandou:
-Preguicia, queres pan?
-Si siora, si mo dan, -dixo a
nena.
-Pois vai pillal-o coitelo.
-Aaaa!, siora, daquela non llo quero,
-e a nai tamn para a insinar non lle deu o pan e fxoa pasar sen ele.[61]
Estes exemplos
mostran a necesidade do estudo global dos distintos xneros da literatura
popular de transmisin oral
certo, que de obrar as, o labor faise mis traballoso, mas o coecemento conquerido mis compreto e perfeito; por outra parte, cmpre o non esquecer que as como as diferentes manifestazns das producis de poesa compremntanse para seguil-a evoluzn das formas poticas mis estimadas nun pas[62].